Een blogje over de actualiteit van ‘Der Führer en Hanna Arendt’. Een blogje van oktober 2025 na aanleiding van een tweetal berichten in het Dagblad van het Noorden op  2 oktober 2025. Berichten over Hanna Arendt en over sterke leiders. Maar 3 weken geleden was ik heel dichtbij bij de zwarte geschiedenis van het nazi-tijdperk. Is het toevallig dat dit allemaal bij elkaar kwam in deze weken en in deze twee berichten? ik moest het even bij u kwijt…..ook omdat u op 29 oktober nog niet weet op wie u gaat stemmen. Stem voor vrijheid en respect voor de ander! Ook de ander die anders is dan u…

Wandeling door Berlijn

Op zaterdag 13 september liep ik terug van mijn ontmoeting met mijn inspirator en ECOnGOOD-opleider Gert Hofielen op het terras van Hotel Adlon in Berlijn. Ik wilde de snelste weg terug naar het hotel gebruiken omdat we om 18.00 uur in het Bayerische eethuis Maximilians moesten zijn. Ik liep nog een keer door het Holocaust monument omdat het zo bijzonder is. Het grote plein met de grote betonnen blokken waar je je helemaal in opgenomen weet. Helemaal opgezogen of ingepakt tussen die sombere grijze betonnen blokken die soms 2 of bijna 3 keer jouw lengte zijn. Klem in de duisternis en alleen nog paar streepjes blauwe lucht die je kunt zien. Als je van de Tör door het monument in zuidelijke richting loopt kom je uit de Hanna Arendt Strasse. Het meest markante van het oversteken van de Hanna Arendt Strasse is wel dat je langs een verpauperd gebouw komt, langs een parkeerplaats met bouwpuin en langs het bord ‘de mythe van de Fuhrerbunker’. De enige plek die ik in Berlijn kon vinden van de ‘glorieuze nieuwe leider uit 1933’. De man die miljoenen zal (laten) vermoorden. Wat een bijzonder samenspel van de geschiedenis. De plek waar naar verluid de grote bunkers van de Fuhrer en zijn volgelingen diep in de grond zaten of zitten. De plek ook waar naar verluid Hitler (en Eva Braun) zijn lichaam in de olievat verbrand zou zijn…wat een markante speling van het lot dat deze kale locatie, die de Duitsers zo graag willen vergeten, aan de Hanna Arendt Strasse ligt….

Foto’s van mij op zaterdagmiddag rond 17.30 aan de Hanna Arendt Strasse te Berlijn….

Ik moest op deze plaats, bij ‘de führerbunker’, steeds denken aan de film: ‘Er ist wieder da’, wat een verbazing dat de enige plek waar deze bejubelde tiran nog zichtbaar is, een plek is aan een straat die vernoemd is naar een van de grootste Duits-Joodse filosofen van deze tijd. Ik snap ook hoe en waar de film ‘Er is wieder da’ begint. Met een Hitler die in 2014 wakker wordt op de plek waar in 1945 zijn leven eindigde. Satire, door de vele positieve reacties uit het publiek eerder een waarschuwing…..vooraf echter wie is Hanna Arendt, dat moeten we echt eerst doornemen.

Hanna Arendt

Hannah Arendt (Linden bij Hannover, 14 oktober 1906 – New York, 4 december 1975) was een Duits-Amerikaans Joods filosofe en politiek denker, die uit Duitsland vluchtte voor het nationaalsocialisme en de Jodenvervolging en zich met name verdiepte in totalitaire politieke systemen. Aanvankelijk schreef zij in het Duits, later vooral in het Engels.  1914 vluchtte het gezin naar Berlijn uit vrees voor de in aantocht zijnde Russische troepen. Na een paar weken keerden zij terug naar huis. In Berlijn, nabij het Denkmal für die ermordeten Juden Europas met de 2711 betonblokken, is een straat naar haar vernoemd: de Hannah-Arendt-Straße. De straat die ik op zaterdag 13 september 2025 enigszins onnadenkend over stak…het is toch goed iets meer te weten van het bijzondere leven van deze vrouw.

In 1924 startte ze haar studie filosofie en theologie in Berlijn. Ze zette haar studie voort in Marburg bij Martin Heidegger.  Als Joodse was ze actief in de zionistische politiek en verliet ze in 1933 noodgedwongen Duitsland na een arrestatie door de Gestapo en haar achtdaags verblijf in de gevangenis. Ze vluchtte naar Parijs, waar ze ontmoetingen had met Raymond Aron, Alexandre Koyré, Albert Camus en Jean-Paul Sartre. Ze volgde colleges bij de politieke filosoof Alexandre Kojève. In 1934 startte zij haar vriendschap met Walter Benjamin. Van 1935 tot 1938 werkte ze voor Aliyah des Jeunes, een zionistische organisatie die kinderen van Joodse vluchtelingen naar het Britse mandaatgebied Palestina hielp uitwijken. Ze ondernam haar eerste reis naar het Britse mandaatgebied Palestina. In het voorjaar 1936 maakte zij kennis met Heinrich Blücher. In 1937 scheidde zij officieel van Günther Stern. In 1940 trouwde zij met Heinrich Blücher. In mei 1940 vielen de Duitsers Frankrijk binnen. Als stateloze van Duitse afkomst werd Arendt als potentieel vijandig gezien en door de Franse autoriteiten gedurende enkele weken geïnterneerd, eerst in een wielerstadion in Parijs en dan in Gurs, Zuid-Frankrijk. Na haar ontsnapping vond ze per toeval haar nieuwe man terug.  n 1941 vertrok zij naar New York en werkte daar tot 1945 mee aan het Duitstalige Joodse weekblad Aufbau. In Amerika ontwikkelde ze de inzichten die haar bekend zouden maken. Ze was toen nog steeds bevriend met Jaspers. In 1944 werkte Arendt als commissielid van de Organisatie voor Europese Joodse Culturele Wederopbouw en in 1948 nam zij de dagelijkse leiding op zich. In 1946 was Arendt lector bij de uitgeverij Salman Schocken in New York. Zij werkte mee aan de uitgave van de Engelse vertaling van het verzameld werk van Franz Kafka[1], waaronder het dagboek van Kafka.

In november 1949 keerde zij voor het eerst na de oorlog terug naar Europa in het kader van haar werk voor de Joodse culturele wederopbouw met een bezoek aan Karl en Gertrud Jaspers in Bazel. In 1950 bezocht zij Heidegger in Freiburg na de opheffing van zijn doceerverbod. De verschijning van haar driedelig werk The Origins of Totalitarianism (1951), waarin ze het woord zijn hedendaagse betekenis gaf, maakte haar bekend bij het grote publiek. In hetzelfde jaar verwierven Arendt en Blücher het Amerikaanse staatsburgerschap na 18 jaar stateloosheid. In Jeruzalem startte op 11 april 1961 het Eichmann-proces, dat Arendt als journaliste nauwgezet volgde. Eind december van dat jaar werd het doodvonnis uitgesproken. In 1963 verscheen van haar hand Eichmann in Jeruzalem en twee jaar later Over revolutie. Ze werd hoogleraar aan de University of Chicago en bleef dat tot 1968. Daarna werd zij hoogleraar aan de New School for Social Research in New York tot aan haar dood in 1975. In 1970 gaf zij dertien lezingen over de politieke filosofie van Immanuel Kant. Na het overlijden van haar man Heinrich Blücher in 1970 en van haar vriend Jaspers wijdde ze zich volledig aan de filosofie. Op 18 april 1975 ontving Arendt in Kopenhagen de Sonningprijs voor haar bijdrage aan de Europese beschaving. Op 12 augustus bracht ze een laatste bezoek aan Heidegger in Freiburg.

Op 4 december 1975 overleed Arendt onverwacht aan een beroerte in haar New Yorkse appartement.

Haar werk over Eichmann zorgde voor grote bekendheid voor Arendt. Zij bereikte het grote publiek met haar boek over het proces tegen Adolf Eichmann in 1961. In Jeruzalem was tijdens dat proces niet een of ander gruwelijk monster te zien, maar een onbetekenend mannetje (Eichmann), dat niettemin in staat bleek geweest te zijn om vele miljoenen Joden om te brengen. Zij stelde de vraag hoe een dergelijke tweederangspersoon tot zulke omvangrijke gruweldaden kon komen. In haar studie over dit proces laat ze zien, zoals ook Harry Mulisch dat al in zijn verslag van het proces-Eichmann had aangegeven, dat het kwaad iets banaals, iets raadselachtigs heeft. De Holocaust kon plaatsvinden omdat de nazi’s het hele proces in stukjes hadden gebureaucratiseerd, waarbij niemand, behalve Hitler, verantwoordelijk was voor het geheel en ieder alleen maar voor een enkel klein onderdeel. Het kwaad (de Jodenmoord) krijgt dan een banaal karakter: duizenden ijverige ambtenaren die op hun deelterrein hun taak al dan niet gewillig uitvoeren. Het eindresultaat is echter wel de vernietiging van 6 miljoen mensen. Het kwaad is niet radicaal maar banaal, een optelsom van opgesplitste activiteiten.

Haar theorie is door sommigen onderstreept. Anderen hebben haar bestreden. Arendt uitte in haar boek stevige kritiek op het Openbaar Ministerie, dat voortdurend alleen maar bezig was om aan te tonen dat Eichmann, in strijd met de feiten, een grote schurk was met zeer veel invloed in het Derde Rijk.

Arendt gruwde ook van het reduceren van democratie volgens het stereotype van het Westminster-model tot de macht van het getal of de ‘algemene wil van het volk’. De heerschappij van het abstracte volk was voor haar een andere vorm van tirannie.

Voor Arendt moet een gemeenschap politiek engagement kennen om als democratie te kunnen functioneren, en daarom ook ruimte bieden aan verscheidenheid, een stem geven aan eenieder, ook aan individuen en minderheden (meer aan de eersten dan aan de laatsten, want groepsdenken leidt makkelijk tot identificatie). Nochtans is algemene participatie aan het bestuur een mooi maar moeilijk te verwezenlijken ideaal. Arendt toonde zich een voorstander van “directe democratie”, maar werkte geen theorie uit hoe dit concreet te realiseren valt. Arendt koesterde het idee dat burgers spontaan moesten kunnen opkomen voor hun mening en zichzelf dan moesten verkiezen, zoals de vroegere radenrepublieken. Politiek handelen kan volgens Arendt nooit gebaseerd worden op een afgebakende doctrine zoals socialisme, liberalisme of conservatisme, maar moet uitgaan van de menselijke pluraliteit, van de veelheid aan mogelijke gezichtspunten in een zaak. Politiek handelen is de moeilijke kunst van het oordelen (vergelijk Kant), rekening houdend met de menselijke diversiteit in een gegeven historische situatie (vergelijk Max Weber).

Arendts discours over Israël en de Verenigde Staten, over het kwaad in de wereld, over terrorisme en wereldvreemdheid, maar ook over de kracht van de democratie, heeft niets aan actualiteit ingeboet.

Zo weten we iets meer dan deze bijzondere vrouw, die een straat op zo’n bijzonder plek heeft gekregen….kon Adolf dat nog maar eens zien….Meer zien kijk:  Wie is Hannah Arendt? | NPO Kennis

Actualiteit van vandaag

Op donderdag 2 oktober staat een groot artikel over Hanna Arendt in het dagblad. O ironie. Daarnaast staat een ingezonden brief van Jan Rengers. We drukken beide artikelen hierbij af zoals ze ook bij ons op eettafel lagen.

 

Rengers schrijft ‘ongeveer de helft van de bevolking vindt dat Nederland meer heeft aan een sterke leider dan aan een regering die compromissen sluit’. Oplossingen worden tegengehouden door internationale en EU-wetgeving zo voegt hij daaraan toe. Hij durft daar naast de natura2000 regeling ook nog en EU verdrag voor de rechten van de mens en de VN-vluchtelingen gedrag te noemen. Beter een autocraat dan een slecht functionerende regering. En die autocraat van Rengers mag ook best ‘buiten de lijntjes kleuren om er voor te zorgen dat er verandering komt’.  Ik googlen of ik de politieke achtergrond van deze schrijver kon vinden, want het buitenspel zetten van democratische grondslagen komt toch vooral bij enkele partijen voor. Misschien bij een partij met geen democratie en één leider? Ik kon zijn politieke voorkeur niet terugvinden, maar ik vind zijn brief wel eng. En dat het Dagblad daarnaast (toevallig?) een artikel van Petra Bolhuis plaats is op z’n minst intrigerend….

Het is goed om dat artikel ook nog helemaal te lezen en dan uw conclusie te trekken. Eerst de bron evalueren.

Petra Bolhuis, filosofe uit Baflo

Schrijver Petra Bolhuis is filosoof uit Baflo. Hoe Groningse wil je het hebben….Petra Bolhuis is filosoof en orthopedagoog. Zij  studeerde in Groningen aan de RUG en studeerde af op het werk van Hannah Arendt en Michel Foucault. Zij heeft een eigen filosofische praktijk  MAIEUTIEK. De werkwijze van Maieutiek is gebaseerd op de gedachte van Socrates dat ieder mens zijn eigen wijsheid heeft, maar dat vragen stellen en informatie bieden nodig zijn om die wijsheid wakker te maken en te voeden. Petra Bolhuis  geeft in het hele land lezingen en cursussen op het gebied van filosofie en levenskunst.

Meer informatie is te vinden op haar website : https://www.maieutiek.nl/ Op  vrijdag 10 oktober presenteert zij een ‘filosofische avond’ in de Laurentiuskerk in Baflo. Dit in kader van het Agricola Festival met als thema ‘vrijheid’. Meer info: www.agricolalaurentius.nl

Houd ruimt voor het anders-zijn van de ander

Als er iemand is die ons kan uitleggen wat vrijheid is en hoe zij onverwacht op het spel kan komen te staan, is het de Duits-Amerikaanse filosoof Hannah Arendt (1906-1975), stelt Petra Bolhuis. ‘Houd ruimte voor het anders-zijn van de ander.’

 Via Frankrijk vlucht ze naar de VS. In haar belangrijkste werk Totalitarisme (in 1951 in het Engels uitgegeven als  The Origins of Totalitarianism ) probeert ze te begrijpen hoe het zo mis heeft kunnen gaan in haar geboorteland, dat welvarende, vooruitstrevende en culturele gidsland, Duitsland. Ze wil het begrijpen, maar ze schrijft ook vooral voor de generaties na haar. Het veel gehoorde ‘dit nooit meer’ moet handvatten krijgen.

Ik ben van na de oorlog en hoop dat dat zo blijft. Ik groeide op met ‘Dit nooit meer’. Maar nu, in 2025, zijn er meer vergelijkingen met het begin van de tweede wereldoorlog als ooit tevoren. Ik hoorde in één week de president van Duitsland en van Polen zeggen dat het ‘dit nooit meer’ onder druk staat. De democratische vrijheid staat onder druk en we zien dat gebeuren in landen waarin ons dat tot voor kort onmogelijk leek.

Ongerust en machteloos

Het is economisch een tijd van voorspoed, maar de mensen zijn bang, ongerust en vooral machteloos. De vrijheid gaat je aan het hart, maar wat kan je doen? Als filosoof haal ik hoop uit het denken van Hannah Arendt. De machteloosheid die u en ik voelen bij de grote wereldpolitiek ervoer Arendt ook. Maar ze ziet een rol voor ieder van ons weggelegd in het vasthouden van de vrijheid. Wat is vrijheid volgens Arendt en wat kunnen u en ik doen om er aan bij te dragen?

Arendt is een liberaal denker, maar benadrukt dat vrijheid niet betekent dat een individu onbelemmerd mag doen wat hij wil. Juist wanneer de overheid belooft veel voor de burgers of bedrijven te regelen ontstaat gemakkelijk het idee dat de overheid de individuele- of groepsbelangen moet behartigen. Dat vrije burgers zich moeten voegen in wat democratisch is besloten en wat geborgd is in een rechtstaat, is echter de basis van de vrijheid van ons allemaal. Dat dit niet meer vanzelfsprekend is zien we het duidelijkst bij diegenen die denken dat zij de straat op moeten om met geweld hun opvattingen te verwezenlijken.

Klachten over spelende kinderen

Maar vrijheid gaat ook voor de meer gezagsgetrouwe burgers maar al te vaak over het recht om geen last te hebben van anderen. Denk aan alle klachten over spelende kinderen, bederf van uitzicht en dergelijke. Het beroep op de overheid of justitie om voor persoonlijke vrijheid te zorgen neemt toe en de overheid doet beloftes alsof dat kan.

Arendt schrijft dat mensen die de wereld waarin ze leven niet meer kunnen begrijpen niet meer in vrijheid kunnen handelen. Om te handelen heb je namelijk een oriëntatie op de mogelijke gevolgen nodig. Als de werkelijkheid snel verandert en de problemen complex zijn, dan kan alleen een complottheorie de wereld weer simpel maken. Als een rattenvanger van het onbehagen zegt de maker van de complottheorie tegen iedereen die zich beknelt voelt: ‘daar gaan wij iets aan doen’. De oorzaak wordt gelegd bij ‘anderen’, waarmee de belofte wordt gegeven dat diegenen die zich als ‘wij’ identificeren niets hoeven te veranderen en geen offers hoeven brengen. Arendt zelf werd in het Duitsland van de jaren dertig als Joodse vrouw als ‘de ander’ gezien en daardoor werd haar vrijheid en later ook haar leven op het spel gezet.

Chaos creëren voor machtsbehoud

Terugkijkend op de opkomst en ondergang van Hitlers Derde Rijk schrijft ze dat het grootste gevaar van zo’n complottheorie en de totalitaire staat die daaronder kan ontstaan erin bestaat dat vrijheid en democratie worden opgeheven. Want, zoals Arendt beschrijft, een populist blijft alleen aan de macht door zoveel politieke en maatschappelijke chaos te creëren dat hij die als excuus kan gebruiken voor het niet nakomen van zijn verkiezingsbeloften. De vrijheid en de democratie komen daardoor steeds meer onder druk te staan.

Maar wat verdwijnt er dan? Wat is dan die vrijheid voor Arendt? Voor Arendt zit de vrijheid erin dat je niet aan je instincten en impulsen bent overgeleverd. Mensen kunnen dus vrijheid scheppen binnen de natuurlijke condities. Dat is goed nieuws, maar mensen hebben wel bepaalde voorwaarden nodig om die vrijheid te ervaren.

Arendt noemt veiligheid, zekerheid, het recht om fouten te maken en solidariteit. Deze zijn misschien het beste samen te vatten als ‘vertrouwen’. Dan kun je even afstand nemen van gevoelens en impulsen en nadenken over je eigen vrijheid en die van anderen. Dat vertrouwen verdwijnt wanneer geweld toeneemt en het wij-zij denken ontspoort. We worden er soms hopeloos van en weten niet wat te doen en dan willen mensen graag een sterke overheid die dat gaat oplossen. ‘Hard aanpakken’ is een veelgehoorde reactie. De paradox is dat wanneer meer en meer vrije burgers in een democratie gaan denken dat anderen vooral in de weg staan van hun vrijheid, we de gemeenschap verliezen die die vrijheid mogelijk maakt.

Wolk van uiteenlopende opvattingen

Arendt is ook na de Tweede Wereldoorlog hoopvol en haar optimisme is echt wel beproefd. Zij ziet dat wij allemaal deel zijn van een netwerk van betrekkingen; de wolk van uiteenlopende opvattingen, die zijn weerslag vindt in verkiezingen, wetten, regels, normen en waarden.

Als we cynisch worden, complottheorieën aanhangen om ons het denken te besparen en anderen gaan zien als degenen die maar een offer moeten brengen opdat wij onze vrijheid kunnen herwinnen, dan staat binnen de kortste keren ook ónze vrijheid op het spel.

Wat wij met elkaar delen in de maatschappij begint in de voetbalkantine, bij het koffiezetapparaat en op school en wordt pas dan een democratisch gegeven waar partijen in de verkiezingen hun programma’s op gaan schrijven.

Arendt benadrukt juist dat ‘de anderen’ niet voornamelijk onze vrijheid belemmeren, maar juist de wereld om ons heen gemaakt hebben en in stand houden. Alleen daardoor hebben wij nu de vrijheid om andere dingen te doen dan te zorgen voor eerste levensbehoeften.

De gezamenlijk tot stand gebrachte instituties zoals democratie en de rechtstaat zorgen voor een kader, maar wie als individu de vrijheid wil behouden zal ook zelf ruimte moeten houden voor het anders-zijn van de ander.

En beste stemmers, het is op 29 oktober (weer) aan u! 

EJK