Op 20 april is overleden de bekende Christelijke econoom Bob Goudzwaard. Hij mocht 90 jaar worden en was door zijn (vroeger eenzame) strijd voor een andere economie. Hij was een grote inspirator voor mij. Daarom een terugblik op deze auteur van o.a. het eerste verkiezingsprogramma van het CDA. Een programma wat ‘niet bij brood alleen’ genoemd werd. Iemand die me inspireert, maar ook iemand waar ik me mee verbonden voel. Als econoom. Als Christen. Zelfs als (nieuwe) CDA-er.

Niet bij brood alleen

Een mens leeft niet van brood alleen. Een mens leeft óók van elk woord dat God spreekt”, staat in Deuteronomium 8:3b. In het Nieuwe Testament refereert Jezus naar het bovenstaande vers, lees maar mee in Mattheus 4:4. Maar Jezus antwoordde: “In de Boeken staat: ‘Je kan niet alleen van brood leven. Alles wat God zegt, heb je óók nodig om te leven.’ ”

 

 

Zo’n 2000 jaar geleden gebruikten ze brood om in hun eten de dippen. Iedere maaltijd werd brood gegeten. Het was het belangrijkste onderdeel van de maaltijd. Als je geen brood had, dan had je eigenlijk niets. Dan was je arm. Wanneer je dus in de Bijbel het woord brood leest, staat er eigenlijk dit: ‘alles wat je nodig hebt’. En toch staat er in de Thora ‘Een mens leeft niet van brood alleen.’ Apart eigenlijk? Ik kan me voorstellen dat veel mensen destijds wel degelijk alleen van brood leefden. Maar toch staat er dan ‘Een mens leeft óók van elk woord dat God spreekt’. Hoe kan dat?

De Israëlieten worden hier, in Deuteronomium 8, herinnerd aan hun tijd in de woestijn. Veertig jaar lang trokken ze rond en God gaf hen manna en kwakkels te eten – het viel ’s ochtends en ’s avonds uit de hemel. Dit wonder was een dagelijkse les voor de Israëlieten: elke dag eten te eten hebben is niet vanzelfsprekend. God voorzag, iedere dag. De Israëlieten hadden hier letterlijk Gods woord nodig om van te leven. Zonder deze wonderen zouden zij in de woestijn zijn gestorven van honger.

Zo voorziet God ook in jouw leven. Kleine, alledaagse gebeurtenissen zijn soms zo vanzelfsprekend, maar eigenlijk zijn het kleine cadeautjes van God. Het feit dat je elke dag te eten hebt is al een wonder op zichzelf, als je nagaat hoeveel mensen dat geluk niet kennen. Best iets om dankbaar voor te zijn, vind je niet? Daarom is dergelijk titel voor het door o.a. Bob Goudzwaard geschreven verkiezingsprogramma een boodschap in zichzelf.  Wie was Bob Goudszwaard en waarom is hij zo inspirerend?

Wie was Bob Goudzwaard (1934-2024)

Mensen moeten met minder genoegen nemen. Vandaag is dat geen vreemd geluid meer, maar in zijn tijd was de zaterdag overleden christelijke econoom Bob Goudzwaard een eenling. ‘Als minister zou ik niet goed zijn geweest.’ Econoom Bob Goudzwaard,  is bekend geworden als pleitbezorger van ‘consuminderen’ en een ‘economie van het genoeg’. Zijn ideeën werden destijds aan zijn eigen economische faculteit aan de Vrije Universiteit niet gepruimd. ‘Men was tegen mijn komst als hoogleraar. Het ging niet om politieke redenen, het ging om mijn wetenschappelijke opvattingen. Ik zou studenten in verwarring brengen’ zo zei hij daar zelf over in het ND. Goudzwaard werd wel hoogleraar aan de VU, maar niet op de economische faculteit. Een halve eeuw later liggen de kaarten er heel anders bij. ‘Mijn ideeën en opvattingen die ik verdedigde zijn breed opgepakt en worden óók aan de VU onderwezen vertelde hij.

Profiel

Bob Goudzwaard is op 4 maart 1934 te Delft geboren. Na zijn studie werd hij medewerker bij het wetenschappelijk bureau van de ARP, een van voorlopers van het CDA. Voor het CDA schreef hij in 1977 het eerste verkiezingsprogramma, ‘Niet bij brood alleen’. Hij zat van 1967 tot 1971 voor de ARP in de Tweede Kamer. Goudzwaard groeide later bij zijn partij vandaan en richtte zich op zijn wetenschappelijke loopbaan als hoogleraar economie aan de Vrije Universiteit. Ook was hij medeoprichter van het instituut voor milieuvraagstukken en voorzitter van het Christelijk Ecologisch Netwerk. Met zijn vrouw Riny Goudzwaard-van Helden kreeg hij vier kinderen.

Tegen de consumptiecultuur

Goudzwaard had stevige kritiek op de westerse consumptiecultuur die ten koste gaat van het milieu en landen in de derde wereld. ‘Je holt de kwaliteit van leven uit door het consumptiepad te kiezen. Terwijl andere landen die grondstoffen en energie nodig hebben om daarmee hun eerste begin te maken’, zei hij eind 2012 nog in het tv-programma Het Vermoeden. Recent vertelde Goudzwaard over het onderscheid tussen echte behoeften en schadelijke begeerten. Hij haalde dat wezenlijke onderscheid uit de brief van Paulus aan Timoteüs, hoofdstuk 6. Die tekst is voor Goudzwaard de ‘oorsprong van de economie van het genoeg.’

De basis voor zijn visie legt Goudzwaard al in de jaren zeventig, wanneer hij actief is voor de ARP, één van de voorlopers van CDA. Het is de tijd waarin de ‘Club van Rome’ – een Europese denktank – waarschuwt dat economische groei leidt tot uitputting van grondstoffen en milieuvervuiling. Als auteur van het eerste CDA-verkiezingsprogramma uit 1977 – met de titel Niet bij brood alleen, roept hij op verantwoordelijkheid te nemen voor elkaar en voor Gods schepping, ‘ook al kost dat wellicht een vertraging in de uitbouw van ons menselijk materieel geluk’.

 Kamerlid voor het CDA

Goudzwaard is al vanaf de jaren vijftig actief voor de ARP. Na zijn studie economie in Rotterdam gaat hij in 1957 aan de slag bij het wetenschappelijk instituut van de ARP. Tussen 1967 en 1971 is hij Tweede Kamerlid. In 1977 vraagt Dries van Agt hem minister voor Ontwikkelingssamenwerking te worden. Eerder is hij al eens gevraagd om minister van Sociale Zaken te worden. Maar ook dit keer bedankt hij. Volgens hem ziet Van Agt weinig in zijn verkiezingsprogramma. Later zegt hij dat zijn zachtmoedige karakter ook niet goed past bij de harde politiek en het nemen van ferme beslissingen. ‘Waarschijnlijk zou ik als minister niet goed zijn geweest.’ Hoewel ik me verbonden voel in het CDA-lid zijn, is het jammer te moeten constateren dat Goudzwaard het CDA een paar jaar later de rug toekeert. Aanleiding is het besluit van zijn partij om zich uit te spreken vóór kernwapens. Later zegt hij daarover: ‘Het doel van eigen bescherming kan nooit voldoende zijn om nucleaire afschrikking te rechtvaardigen.’ Hierna richt Goudzwaard zich op zijn werk als hoogleraar economie en cultuurfilosofie aan de VU in Amsterdam.

Goudzwaard lijkt Lubbers toe te spreken….

Tegen armoede

Goudzwaard groeit op in de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt). In de jaren tachtig stapt hij over naar de Samen op Weg-kerken, de voorloper van de Protestantse Kerk. Hij vindt dat in zijn oude kerk te veel energie opgaat aan kerkelijke discussies. Hij wil breder kijken. ‘Het is makkelijker te praten over euthanasie en abortus die je nooit zult ondergaan, dan dat je zelf moet beginnen met een erkenning van je schuld tegenover de problemen om je heen. De armoede bijvoorbeeld heeft een relatie met de mate waarin wij onszelf verrijken.’ Goudzwaard vervult functies in de Raad van Kerken Nederland en was voorzitter van ICCO, een organisatie voor ontwikkelingssamenwerking.

Jan de Koning in gesprek met Bob Goudzwaard

Paul en andere opvolgers 

Goudzwaards pleidooi voor een economie van het genoeg krijgt ook kritiek. Hij zou te negatief zijn over de economie waarin de wetten van de markt ervoor zorgen dat mensen dienstbaar zijn aan anderen. En een economie van het genoeg zou leiden tot stilstand, en tekort doen aan de mogelijkheden die God heeft gegeven heeft om de samenleving te ontwikkelen. De economie moet niet minder, maar anders groeien, stellen critici.

Tegelijk krijgt zijn denken onder invloed van de groeiende klimaatproblemen meer aandacht. Tegenwoordig is CDA-econoom Paul Schenderling een pleitbezorger van een economie van het genoeg (postgroei). Minder werken, minder consumeren en het milieu sparen zonder in te leveren op onze levensstandaard maakt ons gelukkiger, stelt Schenderling. Zie Politieke jaar 2023 – Kreuzeman en dan de maand December met lezing en ontmoeting met Paul S.

Ook Govert Buijs, politiek filosoof aan de VU voelt zich schatplichtig aan Bob Goudzwaard. Hij vertelde vorig jaar hoe Goudzwaards boek ‘Kapitalisme en Vooruitgang’ voor hem een beslissende uitwerking had. ‘De originaliteit, diepgang en kwaliteit van Goudzwaards analyse is nog steeds verbluffend’, zei Buijs. Goudzwaard vertelde in het interview in het ND dat hij christelijke hoop ervaart als hij in het Marcus Evangelie leest dat de zegen niet alleen voor de mens, maar voor heel de schepping is bedoeld. ‘Er zitten blijkbaar krachten van heling en genezing in de schepping die we mogelijk niet eens hebben aangeboord. Bij alle verhalen die zeggen dat we met de aarde op een woestenij afstevenen, vind ik dit een mooie en inspirerende gedachte.’

Goudzwaard nu geprezen

Zijn proefschrift, uit 1970, ging over het beprijzen van schaarse goederen, zoals het bedreigde milieu. Veel aandacht kregen ook de publicaties Schaduwen van het groeigeloof en Kapitalisme en vooruitgang, uit 1976. Een halve eeuw nadat hij werd afgewezen worden zijn ideeën en opvattingen breed opgepakt en worden ze óók aan de VU onderwezen.’

Goudzwaard over die afwijzing:‘ Ik was vervuld van ongeduld omdat het thema van de bedreigde schepping onvoldoende werd opgepakt door anderen. Ik herinner me dat mijn leerboeken aan de Nederlandse Economische Hogeschool (voorloper van de Erasmus Universiteit, red.) te Rotterdam, uitgingen van onbeperkte menselijke behoeften. Dat vond ik merkwaardig, zelfs aanstootgevend. Er komt een tijd dat je zuinig moet zijn op alles wat geschapen is. Die overtuiging heb ik meegekregen vanuit mijn christelijke opvoeding.  Onbeperkte groei, dat kan niet waar zijn. Men had die theorie nodig om de economie vrij baan te geven. De idee erachter is dat de schepping oneindig is. Daar heb ik altijd weerstand tegen gevoeld. Niets is oneindig, behalve God. Wel is er ruimte genoeg voor alle mensen op deze aarde, ook als er miljarden mensen op aarde leven.  Ik denk aan wat de apostel Paulus schrijft in zijn eerste brief aan Timoteüs, hoofdstuk 6. Wees tevreden met je voedsel en je kleren en onderdak; zo niet, dan verval je in schadelijke begeerten. Het onderscheid dat in die tekst wordt gemaakt tussen echte behoeften en schadelijke begeerten is de oorsprong van de economie van het genoeg.’

Practice what you preach

Het gezin Goudzwaard heeft altijd sober geleefd. Ze hadden, bijvoorbeeld, maar een klein autootje en geen luxe jacht. Goudzwaard zegt daar zelf over: ‘Andere mensen wil ik niet mijn levensstijl opdringen. Ook de overheid moet terughoudend zijn met het verbieden van bepaalde consumptiegoederen. Liever kies ik voor de weg van de overtuiging. Het Griekse woord luxus betekent ontwrichting, buitensporig. Laat dat eens op je inwerken. Het is grappig dat de bekende econoom Karl Marx het verschil tussen economische behoefte en hebzucht niet erkende. Het interesseerde hem niet, terwijl hebzucht in de Bijbel wordt genoemd als wortel van allerlei kwaad. Een besef dat van belang is, want er zijn consumptieve uitgaven die buitensporig zijn en andere mogelijke gebruiken in de toekomst afsnijden.’

De inspirator van Goudzwaard

Het was J.P.A. Mekkes, hoogleraar in de Calvinistische Wijsbegeerte, die hem inspireerde om de verbinding te leggen tussen mijn economische studie en het christen zijn. De heersende opinie onder economen was dat je áls econoom geen normatieve uitspraken mocht doen. Goudzwaard ging daar tegenin. Nu zullen de meeste economen dat zo niet meer stellen. Wel is het natuurlijk waar dat wanneer je de wetenschap oproept naast je te staan, de feiten moeten kloppen zo gaf hij aan. De hoge idealen van de economie van het genoeg, of economie van het welzijn of circulaire economie, worden nog steeds niet gehaald, erkent Goudzwaard. ‘Je kunt wel een heel eind komen, is mijn overtuiging. Door je leven soberder in te richten. Die overtuiging heeft ook te maken met onze beperkte levensduur, dat is een ondertoon van de schepping.

Als je dat tot je laat doordringen wil je ook rekening houden met de volgende geslachten. Ook voor hen moet er voldoende voorhanden zijn om fatsoenlijk te kunnen leven. Als je beginselen, zoals het bijbelse begrip gerechtigheid niet serieus neemt, kom je in de verleiding belangrijke termen zelf maar te gaan in te vullen. Dan word je afhankelijk van de tijdgeest.’’

Bijbelse inspiratie

Op de vraag waar in de bijbel Goudzwaard inspiratie vandaan haalt antwoord hij: ‘Ik weet nog goed dat Sander Griffioen, een collega-hoogleraar aan VU, bij de maaltijd bij mijn promotie Psalm 104 voorlas. Hij verbond dat rechtstreeks met Psalm 103. Gods liefde én de betrekking van die liefde op de natuur, dat vond ik heel bijzonder. Tegenwoordig zijn het ook elementen uit de Russisch orthodoxe theologie en de mariologie die me inspireren.  Als Maria zegt: ‘Mij geschiede naar uw Woord’, zegt ze dat namens de hele schepping, volgens deze theologie. Behalve voor haar persoonlijk heeft God met die boodschap aan Maria een bedoeling voor de hele schepping, overeenkomstig zijn Woord. In die synergie, de samenwerking van het menselijke en goddelijke, is de heilige Geest present. Dat geeft perspectief voor de toekomst, een hele mooie gedachte.’

Er wordt gewerkt aan een biografie van Bob Goudzwaard. In 2026 zal dat boek van de hand Jonne Harmsma en Joost Hengstmengel verschijnen. 

Tenslotte

Het is jammer dat we als ECG-NL (economy for the common good in Nederland) hem niet naar zijn mening hebben kunnen vragen…wel moeten we in het licht van Bob Goudzwaard verder werken aan ‘ethische economie’. Van het genoeg, van het algemeen belang of van de donut. Alles gezamenlijk zorgt voor nieuwe inzichten. Suggesties aan het einde van deze blog, met het oog op de titel van het bekende programma: niet bij brood alleen:

  1. Dank God vandaag voor je eten. Misschien ben je gewend om dit iedere dag te doen, of misschien doe je het nooit. Of wellicht doe je het wel, maar meer uit gewoonte. Sta eens écht stil bij het feit hoe rijk je bent met dagelijks voedsel en bedank God er vandaag voor. Probeer er daarna een gewoonte van te maken. Niet alleen om te danken voorje eten, maar om te danken voordat je gaat eten.
  2. Bezoek straks de website van Global Richlist. Zoals de naam al doet vermoeden, kun je zien hoe rijk je bent ten opzichte van de rest van de wereld. Voer in dat je in Nederland woont, vul je netto jaarinkomen in en de site berekent hoe rijk je bent. Je zult versteld staan van het resultaat! Ik geef je deze opdracht niet mee, zodat je verwaand zult denken. Nee, ik doe het zodat je eens met je neus op de feiten wordt geduwd. Je bent écht heel rijk! Zelfs als je naar Nederlandse maatstaven niet zo rijk bent, ben je nog steeds een rijke stinkerd als je het vergelijkt met de hele wereldbevolking. Het kan je helpen om in (grotere) dankbaarheid te leven.

Meer weten: Nieuwe generaties moeten de hoop voor de wereld doorgeven: Bob Goudzwaard: Daring to Hope (youtube.com) of 2014 ICS Convocation: Dr. Bob Goudzwaard (youtube.com) (ere-professor). Beide in Engels. En zoooo actueel!

Bronnen: www.nd.nl, www.trouw.nl, www.cda.nl